Opisanie żuppy Hoyskiey

Dolina Wiaru w Hujsku

Od dawna błąkam się po Pogórzu w poszukiwaniu słonych źródeł. W tym roku dzięki inicjatywie  archeologa dr. Macieja Dębca ukazał się efekt owego błąkania w postaci artykułu naukowego napisanego  wspólnie z synem Janem bezrobotnym absolwentem historii UJ . Dla czytelników bloga nowością pracy będzie opis ostatniej z podprzemyskich żup - saliny w Hujsku czyli dzisiejszych Nowych Sadach, dla której w źródłach historycznych zachował się opis pochodzący z końca XVIII wieku. 

Dubnik vel Barburka vel Góra Oliwna vel Korohut - gdzieś tutaj była żupa

Z dokumentu wynika, że żupa składała się z siedmiu budynków: siedziby żupnika połączonego ze stajnią, browaru, chlewika, dwóch warzelni przy czym tylko jednej czynnej, dwóch okien solnych zabezpieczonych szopami, jednego niewykorzystywanego okna nie pokrytego, i nieokreślonej liczby okien niżej położonych nieczynnych częściowo zasypanych. Zapisy dokumentują ciekawe szczegóły dotyczące technologii czerpania i transportowania solanki ze studni do warzelni (skórzane wiadra, system rynien drewnianych, koryta itp.). Żupa założona była przez szlachcica Halaburdę (Haraburdę?) przed 1757 rokiem, kiedy to została poddana remontowi i pozostawała w dzierżawie.   Niestety ślady terenowe są bardzo nikłe, co stwierdziliśmy podczas badań terenowych.

W poszukiwaniu śladów

Niezwykłym dokumentem opisującym szczegółowo urządzenie miejscowej żupy, jest zachowane w Inwentarzu ekonomii przemyskiej z 1765 roku „Opisanie żuppy Hoyskiey”, które według oryginalnego źródła, brzmi:

Wiezdzaiąc od Wiaru Zuppa solna pod gorą której płoty ze wszystkiem poopadały. Budynek w którym mieszka zupnik około płotem puł starym puł nowym ogrodzony przez ktory idąc na podworze wrota w płocie proste za ktoremi na pagórku wyżej wspomniany budynek z drzewa budowany pod dachem gontowem, do ktorego sieni wchodząc drzwi z tarcic na biegunach drewnianych bez zadnego zamknięcia. 

Wąwóz starej drogi

Ta sien ziemią wysypana bez powały z ktorej po lewej ręce drzwi z tarcic heblowane na zawiasach y hakach z antabkami wrzeciądzami y skoblami zelaznemi, do izby ta ziemią wysypana powała z oszwarow układana, oken dwoie szyby w ołów oprawne w ktorych kwatery na zawiasach y haczykach żelaznych przy tych okennice z tarcic były, lecz ich teraz niemasz. Piec z kafli szarych, piecyk piekarski z kominkiem z gliny lepionym na gorę wywiedzionym. 

Ślad po zagrodzie - jabłonie wśród zarośli i poszerzająca się z roku na rok plama barwinka

Stoł okrągły stolarskiej roboty ieden, ław pod oknami dwie, ławek pod piecykiem dwie, ztej drzwi z tarcic na zawiasach y hakach z wrzeciądzem antabką y skoblem zelaznem, do komory ta ziemią wysypana z powałą z oszwarow układaną, okno iedno duże w ołów oprawne z okiennicą zewnątrz zamykające się powrociwszy nazad z komory do sieni przez izbę, w tej drzwiczki na tył małe na biegunie drewnianym bez zadnego zamknięcia, po koniec tego budynku stajnia z drzewa ciosanego przybudowna pod iednym dachem, do ktorej drzwi z tarcic proste na biegunie drewnianym z wrzeciądzem y skoblem zelazanemi do zamykania w tej pomost z dylow układany. Złob y drabina iedna, browarek za tymze ktorego drzwi stare na biegunach drewnianych z wrzeciądzem y skoblem zelaznemi do zamykania, idąc dalej do Żuppy po lewej ręce chlew z chrostu grodzony słomą poszyty stary do ktorego drzwi z deszczek na biegunie drewnianym bez zadnego zamkniecia. 

Archeologia niedawna...

Szopa pod ktorą się sol warzy nowa z drzewa budowana gontami pobita do której drzwi z tarcic pojedyncze na biegunie drewnianem z wrzeciądzem y skoblem do zamykania ta ziemią wysypana bez powały y podłogi w niej. Panew wielka samsonowska (z huty w Samsonowie), do warzenia soli na siedemdziesiąt kulkach żelaznych  wysząca, z tej drzwi na wylot ku komorze ktora przy szopie z drzewa na skład soli wybudowana pod dachem gontowem do której drzwi z tarcic na zawiasach hakach z wrzeciądzem y skoblem, do komory ta z powałą i podłogą z tarcic układanemi przegród czyli sąsieków na składanie soli dwa, okno bez skła w scienie wyrznięte iedno powróciwszy z tej komory do szopy gdzie kadz wielka stoi do której surowica rynewkami idzie od okna, z której to szopy drzwi ku drugiej szopie z tarcic pojedyncze na biegunie drewnianym z wrzeciądzem y skoblem da zamykania. Panew wyżej wspomniana kosztem aręduiącego żuppe hojską sprawiona wraz z kadzą y inszym naczeniem tegoz arendarza własną. 

Ślad kolejnej drogi

Szopa druga stara z chrostu grodzona na słupach iodłowych stoiąca pod dachem z dranic ktora teraz pusta stoi do niej drzwi z tarcic pojedynczych na biegunach drewnianych bez zadnego zamknięcia dwoie, do tej szopy rynewki ciągną się stare y koryto w które surowica zciaga się zte (nieczytelne), idąc dalej naprzeciw tej szopy, kierat czyli okno za JP. Halaburdy wystawione in a. 1757 zreparowane y ocembrowane z ktorego surowice ciągną linwą łyczaną wiadrami skorzanemi ktore są z zelaznemi obręczami kabłonkami obwiedzione przy tym ze oknie koryt na surowice dwie ktoremi do szopy z okna przez rynewki zcieka, nad tym oknem szopa na słupach słomą poszyta płotami ogrodzona, w niej kierat ze wszystkiem dobry, okowany zelazem. 

Resztki pokrycia dachowego

Okno drugie nowe ocembrowane in a. 1759 wykopane przy nim koryt dwie na surowice y linwa nowa iedna nad którym szopa na słupach stoiąca słomą poszyta płoty około ogrodzone, w niej kierat nowy dobry ze wszystkiem okowany żelazem przytym ze oknie drugie stratne okno nazywaiące się ocembrowane bez zadnego nakrycia inne zas okna które były poniżej reparowane te woda powynosiła y ze wszystkiem pozawalane. 

Ślad po prawdopodobnej studni solankowej

Zainteresowanych tematyką serdecznie zapraszam do zapoznania się z całością artykułu będącego fragmentem jubileuszowej księgi ku czci prof. Andrzeja Pelisiaka. Plurimos annos Panie Profesorze!

Naturalne źródło siarkowo-solankowe

Ślady górnictwa i warzelnictwa solnego z czasów nowożytnych we wschodniej części Pogórza Przemyskiego (W: M. Dębiec / T. Saile (wyd.), A planitiebus usque ad montes. Studia archaeologica Andreae Pelisiak vitae anno sexagesimo quinto oblata, : Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego)