Dwa ogrody i jeden majątek w Czudcu

Dyplom pochwalny dla Karola Ferdynanda Nitsche (1802–1860) właściciela majątku czudeckiego w poł. XIX wieku
za jałownik pochodzący z krzyżowania rasy holenderskiej i berneńskiej z wystawy w Jaśle w 1858 roku

Co jakiś czas wrócić trzeba do rodzinnego gniazda, aby nie stracić kontaktu z rzeczywistością. Dziś popatrzmy na austriacką mapę katastralną miejscowości Czudec i zapoznajmy się z wrażeniami z, jakbyśmy dziś powiedzieli, wizyty studyjnej do Czudca z początku XX wieku.

Na mapie katastralnej z połowy wieku XIX zwróciły moją uwagę dwa pięknie odmalowane ogrody. Jeden ogrodowy kompleks na zachód od kościoła św. Trójcy w pobliżu dzisiejszej ulicy Kolejowej. Na trzech kwaterach zajmujących kilka działek, o łącznej powierzchni około 2 morgów, wykreślono fantazyjne kształty typowe dla renesansowych ogrodów włoskich, wspominanych w czudeckim inwentarzu z końca XVIII wieku. Zagadką pozostaje odległe o 1 kilometr położenie  od czudeckiego dworu...

Przy którym w owym czasie istniał równie pięknie odmalowany ogród w stylu angielskim, rozpowszechnionym od końca XVIII wieku. Założony przez Karola Ferdynanda Nitsche (1802–1860), który wzbogacił się na hodowli bydła i owiec, był pieczołowicie pielęgnowany przez następczynię  (wnuczkę Karola) Aleksandrę Ludwikę z Wasilewskich, primo voto Wiktorową, secundo voto Uznańską (1867-1936). Resztki tegoż parku otaczają moją licealną Alma Mater, dzisiaj Zespół Szkół w Czudcu.  Chociaż w dużej mierze w zarządzaniu majątkiem była osamotniona, to jej gospodarstwo było uznawane za jedno z najlepszych w powiecie rzeszowskim, dlatego też stało się celem wycieczki ziemian z ówczesnego zaboru rosyjskiego zrzeszonych w Sekcji Rolnej. Autorem relacji z ekspedycji odbytej w 1902 roku i drukowanej w Gazecie Rolniczej w roku 1903 jest dr Michał Natanson. Poniżej fragment artykułu dotyczący gospodarki pani Aleksandry Wiktorowej.

Pałac Grabieńskich w Czudcu  ok. 1915 roku, źródło: Polona

Wstajemy w Tarnowie bardzo wcześnie i jedziemy przez Rzeszów do Czudca. W Rzeszowie żegnamy się z miłym naszym przewodnikiem p. Bojanowskim, który nas oddaje pod opiekę p. Dąbskiego, przewodniczącego Towarzystwa Rolniczego Rzeszowskiego. W drodze z Rzeszowa do Czudca chwytam nieco szczegółów o tem Towarzystwie. Towarzystwo to jest t. zw. okręgowe w stosunku do centralnego Krakowskiego. Głównym celem jest tu hodowla, sfera działania obejmuje przeważnie drobną i średnią własność ziemską. Towarzystwo liczy członków 140, a wkładki wynoszą od 2 (dla włościan)do 12-tu złotych reńskich rocznie. Towarzystwo utrzymuje po wsiach stacje buhajów subwencjonowanych, daje premie za wyhodowane okazy, urządza próby z różnemi nasionami zbóż, z ziemniakami itd. 

W miarę przybliżania się do Czudca okolica staje się coraz ładniejszą. Pojawiają się wzgórza i doliny. Czujemy, że wjeżdżamy w kraj górzysty, zbliżając się do podnóża Karpat. Od stacji Czudec jedziemy około 2 wiorst do wsi Czudca, przy której znajduje się majątek tej samej nazwy, należący do pani Aleksandry Wiktorowej. Niebo się nieco wypogadza, więc i usposobienie lepsze. Zachwycamy się prześlicznym krajobrazem. Jesteśmy w dolinie, a wokoło na widnokręgu widzimy wzgórza lasami ciemnemi pokryte. Środkiem doliny płynie bystro górska rzeczułka, w tej chwili silnie, wskutek ulewnych deszczów, wezbrana. Drogi bogato ubrane drzewami, mnóstwo ogrodów i sadów. Wszystko to sprawia nadzwyczaj miłe wrażenie, patrzącemu lekko się robi na duszy. Ale wracam do rzeczy.

Aleksandra Ludwika  z Wasilewskich
primo voto Wiktorowa
secundo voto Uznańska
(1867-1936)

Majątek Czudec ma ogólnej przestrzeni 2840 morgów. W tem ziemi ornej 1500, lasu 1300, łąk 40. Czudec słynie z wybornej obory holenderskiej. Hodowla jest prowadzona w wysokim stopniu starannie, dzięki niezwykłemu zamiłowaniu i umiejętności samej właścicielki p. Wiktorowej. Obora przedstawia się nadzwyczaj dodatnio. Typ bardzo wyrównany, prawie wszystkie sztuki wystawowo piękne. Przeciętny udój od 1 krowy w ciągu roku wynosi 3000 litrów przy wydajności u pojedynczych sztuk 4000—4200 litrów. Charakterystyczną cechą obory w Czudcu jest to, że w takim stanie, w jakim ją zastaliśmy i widzieliśmy, pochodzi od 28% sztuk pozostawionych po szczepieniu tuberkuliną. Pani Wiktorowa była, jeżeli się nie mylę, pierwszą w Galicji, która kazała masowo stosować w swej oborze diagnostyczne szczepienia tuberkuliną. Ponieważ okazało się 72% sztuk (w tem 2 buhaje importowane) reagujących, przeto usunięto je zupełnie. Było to przed kilku laty. Obecnie szczepienia odbywają się perjodycznie i obora jest zupełnie zdrowa.
Nie przesądzam kwestji, czy doraźne wyrzucenie 72% sztuk z obory było racjonalnem. Można sobie na to pozwolić, jeżeli się tak podoba. Pani Wiktorowa widocznie dużo zamiłowania kładła i kładzie w hodowlę w Czudcu, i nie chciała budować nie będąc pewną, że buduje na zdrowych podstawach. Dość, że przez wybornie prowadzoną selekcję, pani Wiktorowa doszła do 45 matek prześlicznych, na oko zupełnie podobnych do siebie o wyraźnych cechach wysokiej mleczności. Za mleko otrzymuje się 4 1/4 centa za 1 litr, co odpowiada 13,6 kop. za garniec. Przy przeciętnej wydajności 3000 litrów, daje krowa brutto przeszło 100 rubli. Żywienie zimowe składa się z wywaru (2 1/2 garnca) buraków pastewnych (35—40 funtów), otrąb (1 kg.), kuchu (1 kg.) i siana. Cielęta pojone są mlekiem słodkiem z mamki i powoli przechodzą na odtłuszczone. Mleko bywa dawane w następujących ilościach: W tygodniu 1-ym mleka słodkiego 4 litra dziennie (3 razy), w tygodniu 2-im mleka słodkiego 6 litrów dziennie, w tygodniu 3-im mleka słodkiego 9 litrów dziennie, w tygodniu 4-ym mleka słodkiego 9 litrów dziennie i mleka odtłuszczonego 3 litry dziennie, w tygodniu 5-ym mleka słodkiego 6 litrów dziennie, mleka odtłuszczonego 6 litrów dziennie, w tygodniu 6-ym mleka słodkiego 3 litry dziennie, mleka odtłuszczonego 9 litrów dziennie, w tygodniu 7-ym mleka odtłuszczonego 12 litrów dziennie i tak aż do 16-tu tygodni. Obok tego cielęta otrzymują owies gnieciony, kuch lniany lub rzepakowy i siano. 

Cielęta wogóle są bardzo piękne i to nie tylko najmłodsze, mlekiem żywione, ale i starsze, które zwykle po odstawieniu od mleka przechodzą pewien okres krytyczny dla zdrowia i zewnętrznego wyglądu. W Czudcu muszą wszystkie cielęta, starsze i młodsze, dobrze wyglądać, bo są pod nadzwyczajnie troskliwą opieką. Pani Wiktorowa zna każde cielę, wie po jakiej matce, i wie doskonale, czego się po jałówce później spodziewać można. W oborach jałowizny (folwark Nowa-Wieś) panuje wielki porządek i wzorowa czystość. Na słupie wisi tablica z wyliczeniem paszy treściwej, nad każdem cielęciem tabliczka z datą urodzenia i z podaniem pochodzenia. Żłoby u cieląt, jak zresztą wszędzie, cementowe, posadzki też cementowane; cieląt różnego wieku w Nowej-Wsi jest 27; tegoroczne cielęta, jeszcze mleko pijące, są w głównej oborze w Czudcu. 

Na tym samym folwarku znajduje się też obora krajowego bydła czerwonego. W oborze—24 krowy wraz z cielnemi jałowicami, buhaj, kilka sztuk młodzieży. Śliczne bydło. Typ podobny do Anglerów, lecz budowa nieco silniejsza. Są poszczególne sztuki o zupełnie rasowych kształtach. Średnia wydajność mleka wynosi 1,500 litrów rocznie, są jednak krowy dające do 2,400 litrów. Takich sztuk jest w oborze 3. Hodowla bydła czerwonego w Czudcu nie jest wcale zabawką zamiłowanej gospodyni. Dochówek sprzedaje się bardzo dobrze, a byczki mają stały odbyt do Rosji i Szlązka. Byczki sprzedają się w cenie 50 centów za 1 kilogram żywej wagi 15-o miesięcznej sztuki. Jałówki idą w cenie 45 centów za 1 kg. Średnia waga sprzedawanego buhajka wynosi 300 do 380 kilogramów, czyli że otrzymuje się za niego od 120 do 150 rubli. Przeszłość obory tej nie jest odległą. Przed 7-u laty p. Wiktorowa nabyła od Towarzystwa Gospodarczego Krakowskiego 6 rocznych jałowic. Do nich dokupowało się od włościan krowy, a buhaje otrzymywano za pośrednictwem tegoż Towarzystwa. Obecnie buhaj pochodzi od p. Marsa z powiatu Sądeckiego. Skupywanie krów widocznie prowadzone było z nadzwyczajną znajomością, gdyż, pomimo tak niejednolitego pochodzenia, obora przedstawia typ w wysokim stopniu wyrównany. Pomimo skupywania rozmaitych krów, od początku nie zaszła potrzeba brakowania dla maści, budowy, ukształtowania rogów, osady ogona i t. d. Jedną wielką wadę posiada bydło czerwone. Jest nią skłonność do zapasania ‘się. Skłonność ta nie pozwała absolutnie na intenzywne żywienie. W Czudcu krowy czerwone otrzymują przy rozwodnionym wywarze tylko 1 funt otrąb pszennych. Mleko, aczkolwiek nie obfite, jest nadzwyczaj tłuste, bo posiada prawie stale powyżej 4% tłuszczu.

Jest w Czudcu i hodowla koni pół krwi angielskiej, obliczona na sprzedaż 3 do 3 1/2 letnich sztuk dla armji. Na folwarku Zaborów widzieliśmy stadninę, a właściwie tylko jej część, gdyż do głównego jej siedliska nie mogliśmy się z powodu wylewu dostać. Ale to, co widzieliśmy, przekonało nas, że i w tej hodowli kierunek racjonalny i praktyczny jest dominującym. Proszę bowiem zauważyć. Źrebięta po matkach swego chowu (silna domieszka krwi arabskiej) i po wydzierżawionym ogierze rządowym pełnej krwi dostają w 1-ym roku 1— 2 1/2 kg. owsu, w 2-im 1. kg. bobiku i marchew, w 3-cim żywione ekstenzywnie (wyborne siano, a w ostatniem półroczu znowu owies), zostają po 3-ch latach skończonych sprzedane za 325 guldenów, czyli 260 rubli. Te trzylatki idą na tak zw. Vollhof, to znaczy na swobodne przetrzymanie jeszcze przez I rok przed wzięciem ich do kawalerji. Kto nie chce dostać po 3-ch latach 325 guldenów, ten trzyma jeszcze rok i dostaje 475, czyli 380 rubli. Czudec sprzedaje rocznie 15 do 18 sztuk. Przy obfitości pastwisk łąkowych, a w zimie siana, hodowla ta ma, mojem zdaniem, rację bytu. Konie fornalskie żywione są w lecie kuchem konopnym, sprowadzanym z Bukowiny przy cenie rubli 2.50 za 100 funt. na swojej stacji. Jest to drogo w porównaniu z tern, co my za ten kuch płacimy. Konie robią wrażenie bardzo silnych i zdrowych, i są wybornie utrzymane. Wogóle w Czudcu samym i na folwarkach panuje wzorowy ład i porządek. Proszę zobaczyć wozownie fornali. Każdy fornal ma swoje wozy, sanie, brony, pług Sacka, drabiny, radła it.d. Wszystko to w zamkniętych wozowniach, po dwóch w jednej. A gorzelnia, w której ziemniaki obliczają się po przerobie na rubli 1.50 za 240 funtów, a chmielnik i suszarnia do chmielu. Wszystko to mi się nadzwyczaj podobało, bo widać tu było wszędzie silną dłoń i dobrą głowę, utrzymującą ład i porządek z ołówkiem w ręku.
Żałowałem, że nie jestem chociażby amatorem fotografem, bobym zebrał ładną kolekcją ciekawych widoków. Staroświecka budowa stodół w Nowej-Wsi, a szczególniej w Zaborowie nadawałaby się do uwiecznienia na kliszy. Za to główna stodoła w Czudcu, jakkolwiek wielka, wygodną ani obszerną nie jest. Mnóstwo słupów, belek, poprzecznic, ściągaczy. Dziwaczne wiązanie, zajmujące za wiele miejsca, a przestrzeni wolnej dla zboża stosunkowo mało. Zdjąłbym dalej prześliczny widok parku Czudeckiego na tle gór, lasami pokrytych. Ale nie mam aparatu fotograficznego. W oku sobie tylko widoki te odbiłem i w pamięci zatrzymuję... Jedziemy z Czudca na folwark i przejeżdżamy przez wieś Czudec. Wstępujemy do mleczarni, a właściwie maślarni. Początkowo należała ona do spółki włościańskiej, obecnie właścicielem jest gospodarz Piotr Ciebiera. Maszyny i przyrządy sprawiło Towarzystwo Gospodarcze. Ciebiera skupuje mleko od włościan czudeckich, na Alfie przerabia i masło sprzedaje za 1 guldena kilogram, a mleko odtłuszczone po 2 centy. Mleko słodkie kupuje po 4 do 4- centa za 1 litr. Przerób dzienny 400 do 500 litrów. Ciebiera przeszedł kursa mleczarskie w Czernichowie i na aparacie Gerbera kontroluje swoich dostawców. Średnio mleko zawiera 3—3 1/2% tłuszczu. Ciekawy obrazek. 

Program podróży wskazywał nam wyjazd tegoż samego dnia o 8-ej wieczorem z Czudca. Atoli inaczej się stało. Wezbrane potoki górskie przerwały plant kolejowy gdzieś pod Chabówką. Nie sposób było więc jechać na całą noc do Kóz, aby po południu dnia następnego stanąć w Cieszynie. Musieliśmy w Czudcu nocować, a nazajutrz wracać tą samą drogą to jest na Kraków, aby się dostać do Cieszyna.

Widok na dzisiejszy Czudec