Zamieszańcy na Pogórzu

Cerkiew Opieki Matki Boskiej w Bonarówce

Wyczytałem niegdyś na ukraińskiej Wikipedii, że w Czudcu do 1920 roku mieszkali grekokatolicy klik> Ponieważ nikt o unitach w mojej macierzystej parafii nie słyszał, podążyłem nieco temat  w austriackich  źródłach statystycznych z 1900 roku, a konkretnie w Gemeindelexikon von Galizien tom 12 Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder. 

Okazuje się, że w moim rodzinnym powiecie strzyżowskim w końcu XIX wieku, oprócz wiosek należących do zwartej diaspory łemkowskiej zwanej Zamieszańcami, pojedyncze osoby deklarujące wyznanie grekokatolickie spotykano nawet w sąsiedniej Pstrągowej.  Chociaż istotnie w samym Czudcu i Nowej Wsi Czudeckiej takich osób spis nie odnotował, ale już nieodległe Gwoździanka czy Blizianka, to już wyraźnie mieszane wioski. Nie można więc wykluczyć, że w jakimś momencie dziejów również i w tej mieścinie  mógł się trafić jakiś przybysz tegoż wyznania.

Do rusińskiej enklawy na pograniczu pow. krośnieńskiego i strzyżowskiego zalicza się osiem wsi w zwartym kompleksie: Czarnorzeki, Węglówka, Krasna, Oparówka, Rzepnik, Pietrusza Wola, Bonarówka i Wólka Bratkowska i dwie nieco oddalone: Gwoździankę i Bliziankę. Jednak jak to na pograniczu bywa spora parafia grekokatolicka licząca 55 rodzin przetrwała do 1945 r. w Zalesiu (obecnie w granicach Rzeszowa). 

Oczywiście w tym kontekście nieunikniony będzie wątek relacji narodowości, kultury, języka i religii. Na potrzeby Gemeindelexikon nie pytano o narodowość, a jedynie o język i religię. W spisie zauważamy, że zwykle (chociaż nie zawsze) ta sama liczba osób deklarowała konfesję grekokatolicką i użycie domowe (Umgangssprache) języka rusińskiego (ruthenische Sprache). Niewątpliwie więc jedność językowo-wyznaniowa kształtowała również jedność kulturową. A jak z poczuciem przynależności narodowej? Temat z pewnością nie jest łatwy i najlepiej jak wypowiadają się na ten temat sami zainteresowani stąd też pozwolę sobie zacytować tekst z portalu "Nad Buhom i Narwoju" klik> ukraińskiego pisma wydawanego  w wersji dwujęzycznej przez Związek Ukraińców Podlasia:

W stosunku do mieszkańców tych miejscowości przyjęła się nazwa “Zamieszańców”, tak bowiem mieli ich nazywać Łemkowie mieszkający w Beskidach – ostatnimi laty nawet wyszły utwierdzające to publikacje Henryka Olszańskiego (“Zamieszańcy. Studium etnograficzne”, Sanok 2007) oraz Henryka Baty i Michała Łuczaja, którzy nazwę “Zamieszańcy” przypisali także ukraińskim mieszkańcom kilku innych wsi rozrzuconych na obszarze zamieszkanym przez Polaków (“Zamieszańcy. Losy Rusinów na Pogórzu: Blizianka, Bonarówka, Czarnorzeki, Gwoździanka, Krasna, Oparówka, Pietrusza Wola, Rzepnik, Węglówka, Wólka Bratkowska, Jabłonica Polska i Malinówka, Rzeszów (Zalesie, Biała, Matysówka)”). Natomiast pochodzący z Krasnej Wołodymyr Łesniak, współautor wydanego na emigracji monumentalnego zbioru materiałów historycznych i wspomnieniowych “Jarosławszczyna i Zasiannia 1031-1947” (1986 r.), stwierdza, że “nazwa ta nie jest wcale «łemkowska», stworzył ją bowiem ludoznawca i filolog-amator Iwan Werchratśkyj (1846-1919), nie mając do tego żadnych naukowych podstaw”. Czy to właśnie I. Werchratśkyj, autor studiów językoznawczych “Pro howor zamiszanciw” (1894) i “Pro howor hałyćkych łemkiw” (1902), wydanych przez Naukowe Towarzystwo im. Szewczenki we Lwowie, był autorem tej nazwy, przypisując jej pochodzenie Łemkom, mogą rozstrzygnąć tylko dokładne badania. Inna kwestia to problem, na ile mamy tu do czynienia ze “starożytnymi” Rusinami, a na ile z “nowożytnymi” Ukraińcami. Obie te nazwy i związane z nimi “stany świadomości” dość długo współistniały zarówno w symbiozie (np. pierwsza ukraińska partia polityczna w Galicji, powstała w 1890 r., nosiła nazwę Ruśko-Ukrajinśka Radykalna Partija), jak i opozycji (w wypadku galicyjskich moskalofilów, uważających, że są lokalnym “plemieniem” narodu rosyjskiego). Jednak przykład Bonarówki, Oparówki i Krasnej pokazuje, że nawet na tak dalekich peryferiach proces ewolucji od letargicznej (lub prorosyjskiej) “ruskości” do aktywnej narodowo-politycznej “ukraińskości” dokonywał się dość dynamicznie. Doprowadziły go zaś do końca polskie władze komunistyczne, wysiedlając w latach 40. ruską/ukraińską ludność tych 10 wsi do Ukraińskiej SRR. O ich ukraińskich mieszkańcach – ponad 7,5 tys. w 1939 r. – przypominają cerkwie, które zachowały się w komplecie, przejęte przez Kościół rzymskokatolicki, cmentarze z nagrobkami opisanymi po ukraińsku, a także wspomnienia i zdjęcia obrazujące aktywność społeczną i kulturalną w poszczególnych miejscowościach. 

Cerkiew w Bonarówce od strony wschodniej (świątynia jest zorientowana)