Topki, tołpie czy hurmany?

Produkcja topek (tołpi, hurmanów) soli w Drohobyczu
źródło: Drohobycz Feliksa Lachowicza

Brzeg Pogórza Karpackiego w okolicach Przemyśla zwany niekiedy Sigmoidą Przemyską obfituje w złoża soli, które nie osiągając co prawda takich miąższości jak wielickie czy kałuskie, były od wieków eksploatowane poprzez wydobycie i warzenie solanek. Temat ten od dawna mnie interesował, wszakże na pograniczu Gór Słonnych >klik mieszkam. Szukałem też wcześniej solanek na Pogórzu Przemyskim w okolicach Sólcy >klik.
Jak już kiedyś pisałem, najlepszą porą do terenowych poszukiwań śladów historii jest przedwiośnie, kiedy to roślinność nie utrudnia zbytnio obserwacji. W tym roku czas przyszedł na penetrację przysiółka Żupa w Kormanicach nieopodal Fredropola. Zupełnie po sąsiedzku PGNiGe w 2014 roku roku rozpoczęła wiercenia "To jeden z najgłębszych odwiertów w Polsce, którego głębokość zaplanowana jest na 6000 metrów. Celem planowanego otworu Fredropol-1 jest rozpoznanie formacji skalnych podsolnych oraz sprawdzenie ewentualnego nagromadzenia ropy naftowej i gazu ziemnego. Uzyskane dane pozwolą określić potencjał zasobowy obszaru badań i zaplanować dalsze prace, których celem będzie odkrycie i udostępnienie złóż węglowodorów". Ja jednak chciałem odnaleźć naturalne wycieki solanki, o których  słyszałem. 
Rozczarowany wcześniejszymi próbami odnalezienie słonych źródeł klik>, uzbrojony w taką właśnie historyczną mapę, na której zapisano Schuppa (czyli Żupa) niezbyt wierzyłem w powodzenie wyprawy.

źródło wojskowa mapa austriacka z lat 1763-1787

Według różnych źródeł sól wydobywano tu od średniowiecza, a nawet wcześniej. Żupę z prawdziwego zdarzenia urządził tu w 1658 roku kasztelan lwowski Andrzej Maksymilian Fredro. Według przewodnika po Pogórzu Przemyskim Stanisława Krycińskiego w Kormanicach w XVIII wieku dobywano solankę z trzech studni i odparowywano produkując tygodniowo 90 beczek soli (sic!). Informację tę zaczerpnięto ze Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich klik> W czasie zaboru Gaicyi była w K. warzelnia soli o jednej panwi. Tygodniowa produkcya soli wynosiła 90 beczek. Beczki były większe niż i innych żupach, sprzedawano je po 4 złp., a sól wywożono do Dynowa i dalej w góry. Szybów było tutaj trzy. W r. 1773 zwinięto warzelnię. Austriacy zamykali lub wykupywali prywatne warzelnie chroniąc państwowy monopol solny, aczkolwiek tu i ówdzie pojawiały się pogłoski, że jeszcze w okresie międzywojennym miejscowa ludność z tych studni korzystała.

Jakież było moje zdziwienie gdy po niezbyt długim błąkaniu się po mieszanym lesie, po zaliczeniu wpierw ciągu poupowskich ziemianek, odnalazłem taką oto niewątpliwie starą studnię solankową z zachowanym drewnianym ocembrowaniem. Zastanowił mnie bardzo wygląd dołu, na którego dnie znajduje się studnia - czyżby ktoś tu niedawno prowadził prace ziemne nad oczyszczeniem otworu?

Czerwone strzałki z numerami oznaczają kolejne studnie solankowe, strzałki zielone przebieg obwałowań
pokazanych na końcu posta, niebieska - ślady zabudowań..

Nie czarujmy - nie stare austriackie mapy były najbardziej pomocne w poszukiwaniach, ale GPS i nieoceniony szczegółowy numeryczny model terenu z LiDARu. Widać na nim każdą większą dziurę w ziemi, ale też każdy większy kopiec.

Fragment mapy katastralnej Kormanic z połowy XIX wieku z naniesioną lokalizacją studni.
Jak widać położone są na jednej działce sygnowanej jako pastwisko.

Na austriackich mapach wojskowych i katastralnych zarówno XVIII-sto wiecznych jak i tych późniejszych z Żupy pozostaje tylko nazwa przysiółka. W prawobrzeżnej części przysiółka są trzy gospodarstwa odległe od studni jakieś 70-100 metrów, w lewobrzeżnej cztery gospodarstwa.

Taki oto charakterystyczny zrębowo obudowany szyb solankowy zwany był "oknem" - ten o wymiarach 2 x 2,5 metra. Ponieważ sól w połączeniu z wodą to czynnik dobrze konserwujący drewno, materiał ten może być bardzo stary, być może pamiętający czasy polskiego Tacyta. Badania podobnej, niedawno odnalezionej studni solankowej w Sołonce pod Rzeszowem wykazały, że drewno użyte tam do ocembrowania zostało ścięte zimą 1596/97 >klik.

Woda nie wyglądała zbyt zachęcająco, jeśli chodzi o badanie organoleptyczne, ale czego się nie robi dla nauki. Spuszczona na piętnastometrowej lince sonda w postaci szklanej butelki nie sięgnęła dna, zaś zaczerpnięta woda (z warstw powierzchniowych) zajeżdżała mocno siarkowodorem i nie była specjalnie słona. Niestety w przypadku otwartych studni górne warstwy rozcieńczone są wodami opadowymi i gruntowymi, stąd też są najmniej zasolone. Dopiero warzenie w warunkach domowych przez odparowywanie potwierdziło zawartość soli w granicach 0,5% ;-)

Jak widać proces warzenie przeprowadzono bez wstępnego ługowania, stąd też na dnie naczynia prócz
kryształków soli w formie lodowych malunków także żółtozielone zanieczyszczenia.

Aby się przekonać czy w studni faktycznie jest stężona solanka trzeba by najpierw wybrać parę (albo i paręnaście) metrów wody, gdyż surowica o większej gęstości zalega przy dnie. Jak pisze Ksiądz Franciszek Siarczyński klik>: "Gdzie się zdroje słone dobywają, tam pospolicie studnie tej głębokości kopią, aż surowica, czyli solna posoka przyzwoitey słoności stopień okaże. Ten się poznaje za pomocą Solomierza… Studnie jedne są płytsze, drugie głębsze podług położenia swojego, w niższem od 15 do 30 sążni, w wyższem od 50 do 80, a czasem i sta sążni, jak w Suminie głębokie studnie bywają." 

Dalsze poszukiwania pozwoliły odkryć w bliskim sąsiedztwie dwie inne studnie, o których prawdopodobnie wspominał przewodnik Stanisława Krycińskiego. Ta o podobnych wymiarach jak pierwsza też z zachowanym cembrowaniem.

Druga pewnie nie do znalezienia w lecie bo obrośnięta krzakami, ale wypełniona wodą prawie po sam brzeg.

Trzecia zasypana częściowo ziemią i liśćmi ale również znakomicie czytelna w terenie. Studniom musiała towarzyszyć zapewne konieczna infrastruktura, gdyż od wydobycia solanki proces warzelniczy się dopiero zaczynał.

Tu nad potokiem Żupa była niegdyś żupa

Hieronim Hilary Łabęcki w swoim dziele: "Górnictwo w Polsce : opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym." z  1841 roku tak opisywał:

PRODUKCJA SALIN RUSKICH CZYLI WARZELNI SOLI GALICYJSKICH

Oprócz kopalń soli krakowskich rozciągają się poczynając o mil 20 do 25 od Bochni w stronę południowo-wschodnią żupy dawne ruskie to jest saliny i przy nich warzelnie z solanki (Solankę saunure, Sohle, Salzsohle zowią w Galicyi surowicą)  czyli wody słonéj sól wywarzające. Solanka tych okolic zawiera od 15 do 25% soli. Źródła te słone zawierają w tymże kierunku przeciąg mil 30. Sól tam warzoną i w beczki pakowaną zowią zapiekanką dlatego że gdy sól w solówkę jest zapakowaną z górą głowiastą ta w suszarni przypieka się czyli przysusza i tak bez zabicia wierzchu bywa sprzedawaną. Waga ich wynosi około centnara wied, czyli 125 fun. pol. do handlu i zużycia bywa także sól dostarczaną w suszonych ostrokręgach ściętych i stopa wysokości a około pół stopy średnicy zwanych harmany wagi 1 do 2 funtów. 

Dziewięć harmanów, topek lub tołpi w herbie Drohobycza nad portykiem fary pw. św. Bartłomieja

Królewskie żupy ruskie, które także liczone były dawniej do dóbr stołu królewskiego położone były w ziemi Sanockiéj w ekonomji sanockiej w Tyrawie solnej w ziemi Przemyślskiéj w ekonomii samborskiéj pod Starosolem i w starostwie Drohobyckim w Modrzycy Stebniku Solcu i Truskawcu i także w Kałużu i Sołotwinie wszystkie inne zaś, których było bardzo wiele były prywatne. Po przejściu tego kraju pod panowanie austrjac. w r 1775 rząd cesarski nabył wszelkie takie dobra szlacheckie, w których były źródła słone przez zamianę za dobra czyniące 3 lub 4 część ich dochodu i podzielił następnie wszystkie te fabryki soli na trzy dozorstwa salin (Salinen Intendenz) w tych czasach 26 warzelni utrzymuje w biegu rząd austrjacki dostarczające corocznie soli przeszło 900 000 cent. wied.

Piękna rycina z saliny drohobyckiej
 źródło: Drohobycz Feliksa Lachowicza

1-sze Samborskie dozorstwo salin w cyrkule Sanockim Samborskim i Stryjskim. Miéjsca główniejsze są: Tyrawa Solna, Dobromil, Laczko, Huczko, Starosól, Szumin, Tarnowa, Samborz, Drohobycz, Modrzyce, Solec, Stebnik, Truskawiec, Sprynka, Kolpiec, Hujsko, Nohojowice, Kreczów, Lissowiec, Bolechów, Dolina.
2-gie Delatyńskie dozorstwo salin w cyrkule Stanisławowskim gdzie główniejsze źródła słone są: Kałusz, Rozniatow, Cisów, Krasno, Petranka, Rosolno, Tyśmienica, Sołotwina, Maniawa, Mołotkowa, Markowa, Sopów, Nadworna, Kluczów, Jabłonica, Berezów, Delatyn.
3-cie Kołomejskie dozorstwo salin w cyrkule Kołomejskim czyli dawném Pokuciu w którym są saliny: Słoboda czyli Turz wielki, Peczyniczyn, Kniaźdwór nad Prutem, Mołodjatyn, Sakczyn, Kołomea, Nowica, Uterop, Kosmacz, Jabłonów, Bachynia, Strutyń, Leśna, Pestyń, Kossów, Kuty, Dzików, Gwozd, Śniatyń.

Po sąsiedzku starych studni znalazłem jeszcze całkiem współczesną przy pasiece nad rzeczką Żupa
Woda głównie z posmakiem związków siarki, chociaż pewnie jakąś zawartość NaCl też miała.

WARZENIE SOLANKI

Warzenie solanki odbywa się w oddzielnych zabudowaniach zwanych warzelniami. Solanka tężona warzy się w panwiach żelaznych o do 48 stóp długich 12 do 24 st. szerokich a 1 do 15 st. głębokich do palenia używa się drzewa, węgli kamiennych lub torfu. W niektórych warzelniach panwie do połowy się napełniają a gdy solanka zawrze dopełnia się panwi lecz w innych od razu się je napełnia. Dla oczyszczenia solanki przed pierwszem warzeniem w osobnem naczyniu miesza się z wapnem w stosunku np 10: 1 lub 12:1. 

Widok na Żupę

W czasie pierwszego czyli początkowego warzenia albo burzenia zbierają się szumowiny. Właściwe warzenie czyli zagotowanie następuje w stopniu 70 do 75 ciepłomierza stustopniowego (Celsjusza) czyli 56 do 60 Reaum. a następnie sól krystaliczną osadzającą się na dnie wybiera się w kosze. Działanie to trwa 12 do 24 godzin. Pozostające w panwiach ługi słone do następnego warzenia mogą być użyte. Tworzące się przywary panwiowe równie jak i ługi gorzkie służyć mogą do fabrykacyi soli gorzkiej czyli glauberskiej lub do umierzwiania gruntu.

Przy pasiece nad żupą wyraźny ślad podmurówki po starych zabudowaniach gdzie być może niegdyś sól warzono.
Wśród łanów barwinka i suchych łodyg rdestowca walają się bliżej nieokreślone szczątki.

SUSZENIE SOLI WYWARZONEJ

Suszenie soli wywarzonej następuje w samej warzelni lub w osobnych suszarniach w których gorącem powietrzem suszoną jest sól wysypywana na prycze. Ciepło z ogniska przechodzić też może kanałami murowanemi pokrytemi blatami żelaznemi na których sól jest wysypywana albo rurami żelaznemi krążącemi pomiędzy kupami soli. Sól wysuszoną pakują w beczki solówki zwykle wagi 2 centn. berl. czyli około funt 25 wagi polskiej.

Od górnej strony zbocza trzy studnie zabezpiecza wyraźny rów i wał ziemny -
prawdopodobnie miało to na celu odcięcie studni od spływu wód powierzchniowych i tzw zaskórnych.

Warzenie soli wymagało dużych ilości opału, stąd też w XVIII wieku wydawano takie instrukcje dla służby leśnej nadzorującej drzewostany przy warzelniach soli: Leśnicy i leśni mocno przestrzegać mają ażeby w lasach czarnych i zaroślach nie było dezolacyi, a jako najusilniej pilnować żeby pożarami w jesieni i na wiosnę nie wypalali, któregoby zaś zdarzyło się złapać palącego, okuć w kajdany i przy żupach do rąbania drew trzymać.

Tężnia solankowa w Sołonce

Dzisiaj solanek nie trzeba chronić ziemnymi obwałowaniami, za to może warto by się zastanowić, czy nie warto uczynić z nich lokalnej atrakcji turystycznej tak jak to zrobiono w podrzeszowskiej Sołonce >klik? Obecnie niczym niezabezpieczone, głębokie studnie stanowią zagrożenie nie tylko dla przypadkowych wędrowców, ale również dla zwierzyny leśnej.

Stare jabłonie przy drodze do Żupy