Wigilijne wspomnienia czyli świąteczne tradycje na Pogórzu

Dziś przy wigilijnym stole usiłowałem przypomnieć sobie i dzieciom jak wyglądały niegdyś Święta Bożego Narodzenia. Niby niedawna ta historia, bo zaledwie ćwierć wieku licząca, ale jak wiele się zmieniło w ciągu tego czasu.
Trochę starych tradycji jeszcze się wówczas zachowało na Pogórzu Karpackim. W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku w niektórych domach np. u bardzo lubianego stryjka wieczerzę wigilijną jadano z jednej miski (oprócz karpia oczywiście). Ktoś powie, że niehigienicznie, niezdrowo, a czy dzisiejsze higieniczne jedzenie z E666 jest lepsze dla naszego zdrowia? A co z MOM (mięso oddzielane mechanicznie)?
Każda wnoszona potrawa wigilijna była odpowiednio celebrowana.
Raz – starsi czochrali dzieci, a nawet i młodszą młodzież po głowach specyficznym ruchem, wymawiając na dobrą wróżbę urodzaju, słowa właściwe dla danego dania, a więc:
-w przypadku kapusty lub pierogów z kapustą „zwijaj się kapustko, zwijaj (a to żeby duże główki tworzyła);
-w przypadku kaszy gryczanej „wiąż się hreczko, wiąż się”;
-w przypadku potraw mącznych „ródź się pszeniczko, ródź się";
-w przypadku ziemniaków „ródźcie się ziemniaczki, ródźcie” – wszystko zdrobniale, pieszczotliwie, z zachętą, bo przecież od plonów byt rolnika zależał..
Wybaczcie jeśli coś pomyliłem, ale pamięć już nie ta, oj nie ta, a zresztą nawet wówczas starsi panowie zastanawiali się jak to leciało ;-)
Po drugie każda potrawa była stawiana na przetaku z sianem i opłatkiem. Jeśli po zabraniu naczynia opłatek przylepiał się do dna i jechał z garnkiem, wówczas oznaczało to, że dana roślina będzie dobrze plonować. Często gosposia chcąc „zapewnić urodzaj”, na przykład ziemniaków, trochę pomagała wróżbie i przesuwała wcześniej dno garnka nad parująca wodą. Skuteczność gwarantowana!
W Wigilię chętnie witano gości, z tym, że aby rok był dobry, pierwszym gościem powinien być mężczyzna. Pamiętam, że sam uczestniczyłem zwykle w dwóch wigiliach: domowej i u stryjka, ale tata opowiadał, że za kawalerki odwiedzał po kilkanaście wieczerzy, a że stoły od jadła się raczej nie uginały, to przejedzony nie wracał.
Oczywiście były jeszcze inne drobne elementy zapewnienia rolniczego dobrobytu, na poły magiczne, na poły religijne jak np. specjalne barwione opłatki dla domowej chudoby (zwykle zielone, różowe lub niebieskie). Odwiedzało się z nimi stajnię i dzieliło z bydełkiem.
Skrupulatne przestrzeganym zwyczajem było też notowanie pogody od Łucji do Świąt i od Świąt do Trzech Króli w celu długoterminowej prognozy pogody na pierwsze i drugie połowy 12 miesięcy.

A co powiecie na tradycyjnie deptaną kiszoną kapustę?
Panna jeszcze  nie na wydanie więc na Szczepana będę spał spokojnie ;-)

W drugi dzień Świąt Bożego Narodzenia, a raczej w noc poprzedzającą, kawalerka miała wiele pracy, zaś ojcowie płci pięknej bezsenne rozterki. Wszystkie panny na wydaniu musiały mieć na Szczepana wyścieloną dróżkę od bramy do gościńca. Czasami również dywanik rozkładano na podwórzu. Zamiast czerwonego sukna używano słomy, a bardziej złośliwi sieczki lub co gorsza plew. Zwyczaj nosił miano: "śmieciorz".

Panienka, aby okazać, że robotna, nieleniwa i do zamążpójścia zdatna, musiała przez świtem słomę zagrabić, aby śladu nie zostało. Jeśli był śnieg, to no problem, ale w błotne Święta takie sprzątanie do przyjemności nie należało. Zwłaszcza, że niekiedy młodzież pozwalała sobie na dodatkowe, chuligańskie wybryki np.: rozmontowanie wozu drabiniastego i poskładanie go na dachu chałupy w taki sposób, że dyszel w całości umieszczony był w kominie (to znam tylko z ojcowej opowieści). Sam natomiast widziałem wieszane na płotach czy wierzchołkach przydomowych drzewach „dziady” czyli kukły wypchane słomą. Zdjęcie z wysokości takiego dziada stanowiło niekiedy spory problem.

Powyższe zapamiętane i opisane zwyczaje to tylko ułomki, potężnej pogańsko-chrześcijańskiej świateczno-przesileniowej tradycji ukształtowanej na terenie Pogórza Karpackiego przez setki lat. Tradycji, która odchodzi w niepamięć wraz z naszymi bliskimi i legendami takimi jak te wyszperane w starej gazecie. Wszak w Święta każdy chce choć na moment poczuć się dzieckiem, jeśli już nie faktycznym, to chociaż Dzieckiem Bożym ;)
Czego Wam i sobie życzę.

źródło legend: Ziemia Rzeszowska i Jarosławska : czasopismo narodowe. 1925, nr 14
A może dorzucicie jakiś swój kamyczek do tego ogródka i podzielicie się zapamiętanym lub jeszcze żywym zwyczajem?