Między Siedliskami a Smarżową

Kaplica z 1860 r. ufundowana przez Ludwikę z Boguszów Gorayską na miejscu,
gdzie w czasie rabacji pochowano ciała 23 ofiar rzezi. Obok "nagrobek z widłami"

Seweryn Goszczyński pisarz i poeta epoki romantyzmu wędrujący przez Pogórze ku wysokim górom w 1832 roku, dwadzieścia lata później w 1853 roku wydał „Dziennik podróży do Tatrów”, w którym scharakteryzował lud tarnowski przypisując mu wiele negatywnych cech. Krytyka jest tak totalna, iż można mieć podejrzenie, że opisy te powstały nie podczas podróży, lecz już po rabacji galicyjskiej, która na wiele dziesięcioleci zaważyła o stosunku szlachty do polskich włościan.

Witraż  św Izydora Oracza z kościoła Siedliskach (projektowany przez Stefana Matejkę  w 1912 roku)
Seweryn Goszczyński  uważał, że w XIX wieku mieszkańcy okolic Tarnowa do świętych raczej nie należeli

Romantyk porównuje przy tym krakowiaków do tarnowian na niekorzyść oczywiście tych drugich  pisząc:

Mało bardzo mam sposobności zetknąć się bliżéj z tutejszym ludem; stosunki moje z nim są bardzo ograniczone, wiadomości o nim zbyt ogólne, ale wyobrażenie prawdziwe.

Lud ten jest jedno z Krakowskim. Znać to na piérwszy rzut oka. Budowa ciała, rysy twarzy okazują tę jednoplemienność. Ten sam ubiór, tylko mniéj strojny; ubóstwo widoczne. Błyska w nim także nieraz prawdziwa krakowska bystrość i żywość. Zarod na dnie duszy dobry, piękny; rzadkie przymioty w ukryciu, ale w ogólności rzadko objawia swoją poczciwą, dobrą stronę. Tchnienie jakiegoś zepsucia obcego jemu, straszliwie przeciągnęło nad nim i dotknęło głębokiém skażeniem słowiańską jego istotę. Sam dzisiaj nie wié czém jest, traci coraz więcéj pamięć i wiedzę siebie, a kto to traci, temu trudno poznać się na swojéj wartości moralnéj i okazywać ją światu: wówczas wady, namiętności wystawiają się za dobre przymioty.

Kolejna kaplica na granicy Smarżowej i Siedlisk

 Uczucie godności, własnéj cechujące Krakowiaka, w chłopie Tarnowskim przeradza się w oburzającą zuchwałość, szczególniéj w stosunkach z miejscową szlachtą, z dziedzicami. Miłość chrześciańska gaśnie w nim zupełnie pod uczeniem nienawiści. Lada spór wywołuje zemstę; nie wiele mu potrzeba aby ogień podłożył pod gumno swojego przeciwnika, co nazywa: zaświécić świéczkę komu — ale jest-że to w szlachetnym charakterze naszego ludu? nie jest-że to głębokim jego upadkiem? Nie lubię słuchać ich śpiewów; bo pod tym względem strona ta przypomina mi Ukrainę. Krakowiak śpiéwa wiele, ale co za różnica w charakterze śpiewu! Tam cię śpiew rozrzewnia, podnosi, przywiązuje do ludu, a tu obraża, oburza, odstręcza. Nie znajdziesz w nim uczuć delikatnych, wyższych, jak w śpiewie ukraińskim, tylko w natchnieniu żółć lub rospusta, w wyrażeniach cynizm obrzydły, tém smutniejszy że muzyka prawie zawsze skoczna, wesoła, że człowiek bawi się obrzydliwością, podoba sobie w niéj. Znam prawda Kozaki podobnego ducha, ale wiadomo że one po największéj części są własnością torbanistów, echem zepsucia dworskiego, nie są powszechne między ludem; Krakowiaki Tarnowian, są dziełem ludu i niepodobna żeby kiedyś nie odpokutował za to.

Pomnik Grunwaldzki w Siedliskach Bogusz z 1910  r., element patriotycznej akcji
budzącej świadomość narodową włościan  (mądrość po szkodzie)

Smutny widok! Biédny lud! Tém biédniejszy że ręki coby się ofiarowała z prawdziwéj miłości pomódz mu, wejść napowrót w ten karb chrześciański który sam jedynie jest uczciwością, oświatą, prawem najwyższem, a następnie szczęściem i zbawieniem ludu chrześciańskiego. 

Grobowiec ks. Antoniego Ruminowskiego (1866-1922), budowniczego neogotyckiego
kościoła, wychowawcy młodzieży i dokumentalisty chłopskiej wersji legendy o Szeli

Uchowaj Boże! abym utrzymywał że ta czarna zasłona leży na całym ogóle tutejszego ludu; nie! są wyjątki i wsie całe i w każdéj wsi pojedyńcze osoby, którzy wiążą tę część z całością plemienia, obecność jego z przeszłością; są wierni odwiecznemu duchowi Słowiańskiemu, ale złe dla tego jest bardzo rozszerzone, bardzo widoczne.

Widok na Smarżową z przysiółku Kopaliny, gdzie niegdyś mieszkał Jakub Szela

 Główném zatrudnieniem i utrzymaniem mieszkańców téj okolicy, jest rolnictwo. Ziemia w ogólności urodzajna, a niektóre miejsca, zwłaszcza na równinie około Wojnicza, przybliżają się do najżyźniejszych pól Sandomiérskich. Lud ten mógłby stanąć prędko w dobrym bycie, ale ma do tego wiele przeszkód zewnątrz i wewnątrz siebie. Najgłówniejsza wewnętrzna jest opieszałość, próżniactwo, a druga po niéj skłonność do pijaństwa.

Widok z cmentarza na Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i kaplicę grobową ofiar rabacji
pogrzebanych we wspólnym dole na polu plebańskim  poza cmentarnym murem 

 Co potrzeba im przyznać to wysoką zdolność do koni. Zręczność ich w prowadzeniu koni, w powożeniu, jest istotnie rzadka. W tém celują, są prawdziwemi Krakowiakami. Lubią konie i mają ich dosyć; to też furmanowanie i przewożenie towarów jest jedną z gałęzi ich zarobkowania.

 Kobiéty, jak w ogólności Krakowianki, są powabne żywością; są hoże a często niepospolicie ładne. Ale ubóstwo znać w ich ubiorze jeszcze więcéj, jak w ubiorze mężczyzn.

 Rozwolnienie obyczajów mniéj tu widoczne jak na Rusi; po wielkiéj części stąd, że kobiety są zimniejsze, mają mniéj czucia jak Rusinki. Zepsucie jednak i pod tym względem jest niemałe, a najwięcéj przyczyniają się do tego wojskowi.

Widok z cmentarza na neogotycki kościół w Siedliskach wybudowany w latach 1906-1912

 O Szlachcie tutejszéj mniéj jeszcze mam do powiedzenia jak o chłopach. I tu także zostało niewiele śladów dawnego dobrego, a nowonabyte niewiedziéć do czego podobne. Chciałbym powiedziéć o wszystkich co mógłbym powiedziéć o niektórych znanych mi bliżéj, ale niemogę; bo albo ich wcale nie znam, albo znam z próbek bardzo niekorzystnych. Zdarzyło mi się kilka razy spotkać niektórych w oberży w Tarnowie. Miny wprawdzie zawiesiste, hałasu wiele, ale we mnie, patrząc na to wszystko, obudzał sie tylko żal wewnętrzny, myślałem sobie: mój Boże! niedość nam widać przysłowia: mądry po szkodzie, zarabiamy sobie na nowe: waleczny po bitwie.

Rys historyczny parafii w Siedliskach

Nadto, Tarnów zrobił sobie smutną głośność z szulerki. Prawda, że niedawno nazbiérali tyle laurów że mają na co grać i co przegrywać, ale i w tém powinna być pewna miara.

 Tarnowskie słynie obfitością szlachty drobniejszéj — nie zbywa jednak i na magnatach. Jednego wieczora téj zimy, aby się mróz przesilił, liczono zamiast łysych, jak się to robi zwyczajnie, Hrabiów i Baronów w Tarnowskiém, i naliczyliśmy ich trzydziestu kilku na same Tarnowskie; kobiety ma się rozumiéć i dzieci nie wchodziły w rachunek.

Portret Jakuba Szeli - fotografia rysunku z roku 1847
źródło - Polona

Gdyby dzieło to wydane było przed 1846 niewątpliwie trzeba by uznać profetyczne zdolności Seweryna Goszczyńskiego, jednak data wydania wskazuje, że również nad tym opisem unosi się duch Jakuba Szeli chociaż niewymieniony z imienia. Czarna legenda smarżowskiego chłopa w literaturze polskiej rozeszła się szeroko, utrwalona nie tylko w pamiętnikach ukrzywdzonej szlachty klik>, ale także dziełach Marii Konopnickiej, Władysława Anczyca, Stanisława Wyspiańskiego czy Stefana Żeromskiego. Dużo ciszej brzmiała biała legenda Szeli - mściciela krzywd chłopskich, która pozostała nie tylko ludowej pogórskiej gadce klik>,  lecz także w „Słowie o Jakóbie Szeli” komunisty Bruno Jasieńskiego. 

Prawdziwy element legendy "nagrobek z widłami" 14-letniego Włodzimierza Bogusza

Legendy czarne czy białe mają jednak to do siebie, że ziarna prawdy rosną tam na głębokiej glebie przemilczeń, przekłamań i ubarwień. Czy po prawie dwóch wiekach badacza historyk może zbliżyć się do odpowiedzi kim był Jakub Szela i jaka była jego rola i znaczenie podczas galicyjskiej rzezi?

Z pytaniami tymi zmierzył się niedawno Tomasz Szubert w książce „Jak(ó)b Szela: (14) 15 lipca 1787 - 21 kwietnia 1860”. Autor w tej naukowej biografii opartej na licznych źródłach, dokonał próby odmitologizowania postaci chłopa funkcjonującego w zbiorowej świadomości jako Herod krwawych zapustów 1846 roku. Historyk odpowiada nie tylko na proste pytania dotyczące Szeli takie jak: umiejętność pisania, służba w wojsku, prawdziwy wygląd, osobisty udziału w zabójstwach czy wreszcie data śmierci, ale sięga także głębiej analizując relacje chłopskiego wodza do rządu austriackiego, polskości, szlachty i ogółu chłopstwa. I chociaż książka ta nie zmienia w sposób rewolucyjny obrazu Upioru z Wesela  i nie wybiela jego poczynań, to z pewnością obala pośrednią czy bezpośrednią odpowiedzialność Szeli za wymordowanie trzech tysięcy podgórskiej szlachty. 

Stawia go raczej w rzędzie wielu lokalnych watażków, którzy w ciągu kilku lutowych dni tragicznego roku dokonali setek krwawych mordów wskutek sprytnej inspiracji Austriaków wykorzystujących i podsycających nabrzmiałe napięcia między dworem i wsią, wyławiających umiejętnie lokalnych niepokornych liderów zgodnie z zasadą divide et impera. Historyk przedstawia obraz gminnego „plenipotenta”-reprezentanta włościan w 20 letnich w sporach z Boguszami, odpowiedzialnego za śmierć 23 osób z tej rodziny w Siedliskach, Smarżowej i Gorzejowej, ale dopiero po zakończeniu rzezi wyrastającego na chłopskiego króla 50 gmin między Jasłem, a Dębicą. Chłopa przez cały czas będącego narzędziem w rękach urzędników austriackich, narzędziem początkowo pożytecznym, chociaż pogardzanym, później coraz bardziej kłopotliwym, w końcu usuniętym na odległą Bukowinę, co było bardziej zesłaniem niż nagrodą jak się to powszechnie przyjmuje.

Św. Zofia i trzy córki Wiara, Nadzieja i Miłość - kolejny witraż z kościoła w Siedliskach autorstwa Stefana Matejki