Rezerwat Дача Галілея i "problem klimaksów podolskich"

Tablica zapowiednika Дача Галілея

Wskazanie klimaksów (zespołów klimatycznych), czyli takich zespołów roślinnych, które w obecnym klimacie znajdują na Podolu najkorzystniejsze dla siebie warunki życia i ekspansji, nastręcza niemało trudności. Największa z nich jest bez wątpienia ta okoliczność, że Podole nie jest krainą leśną ani stepową, lecz leśnostepową. Dlatego też przede wszystkiem należy odpowiedzieć na pytanie, czy w klimacie okręgów (względnie podokręgów) Podola zachodniego zarysowują się takie różnice, któreby pozwalały na teoretyczny wniosek, że w jednych z nich step, w innych zaś las są zbiorowiskami roślin najlepiej harmonizującemi z właściwościami klimatu ogólnego (nie lokalnego!). 

Kiedyś w warstwie krzewów Szafer naliczył 26 gatunków, ale z niewielkim pokryciem, dziś podszyt bujny

…

 Na tle tych krótkich uwag o klimacie poszczególnych obszarów geobotanicznych Podola staje się jak sądzę prawdopodobny wniosek, że Podole północne, t. zw. "zimne", tak znacznie różni się od innych części Podola swym ostrym i kontynentalnym klimatem, iż może się nasunąć przypuszczenie, że jego klimaksem jest step, a nie las. 

Przyrosty dębów w ostatnich kilkudziesięciu latach kudy większe niż w międzywojniu
Czyżby zwiększenie żyzności siedliska po zaprzestaniu wypasu i wygrabywania ścioły?

Przypuszczenie takie nie byłoby jednakże, mojem zdaniem, słuszne. Już samo położenie geograficzne Podola północnego w Europie, oraz fakt, że jest ono zewsząd otoczone obszarami, posiadającemi bez wątpienia klimaksy leśne (Opole, wzgórza gołogórsko-krzemienieckie i Podole nadniestrzańskie), jest w tym względzie ważkim argumentem. Drugim, niemniej ważnym jest fakt, że tam, gdzie na Podolu sąsiaduje las ze stepem, wystarczy  zaprzestać na okres kilkunastu lat wypasania stepu, aby wkroczyły na niego krzewy, jako pionierzy następującego lasu. Dobrą ilustracją tego zjawiska są dwie fotografje. 

Panta rhei 1913 - 2018 . Ostra Skałka w Miodoborach grzymałowskich

Na pierwszej z nich, zdjętej w r. 1913, widzimy step (Caricetum humile), pokrywający zbocza Ostrej Skałki w Miodoborach bez śladu krzewów, na drugiej, zdjętej w r. 1928, obserwujemy wyraźnie spontaniczne wkraczanie krzewów, jako następstwo dłuższego okresu zaniechania pasienia na tym skrawku stepu, z którego właściciel (p. W. Fedorowicz z Okna) utworzył rezerwat. 

Czytelny jeszcze - stary rów na granicy rolno-leśnej - zabezpieczenie przed wypasem w lesie i kradzieżą drewna

Jeżeli do tego dodamy jeszcze niewątpliwy (choć w skali swej niedający się dziś jeszcze ściśle wyrazić) fakt zniknięcia z obszarów stepowych oraz przystepowych małych lasków dębowych, oraz stwierdzone już nieraz na Podolu zjawisko degradacji czarnoziemu, będące dowodem niedawnej obecności na nim  lasu, to suma i waga tych argumentów przechylają ostatecznie szalę na stronę dąbrowy jako klimaksu w tej części Podola, pomimo słabej jej lesistości i pomimo wielkich przestrzeni, pokrytych tu czarnoziemem. 

Czarnoziem widać, ale gdzie ten step?

Zresztą być może, że bliższe badania socjologiczne resztek stepów oraz popławów i mokradeł, zajmujących na równiach północnego Podola znaczne powierzchnie (np. na Pantalisze), zmniejszy jeszcze bardziej w naszem pojęciu zasiąg geograficzny właściwego stepu i pozwoli nam łatwiej pogodzić się z przyjęciem dla Podola północnego dąbrowy (Quercetum podolicum) jako jego zespołu klimatycznego czyli klimaksu. 

Drzewostan niestary - sporo dębów szypułkowych, grab i domieszki, obfity podszyt runo grądu niskiego, ścioła nikła 

Oby tylko przedtem nie zniknęły ostatnie, pierwotne szczątki tych bezdrzewnych zespołów łąkowych, tak interesujących dla nauki i tak bardzo znamiennych dla krajobrazu tej części naszego kraju! 

Co się tyczy Podola naddniestrzańskiego, t. zw. "ciepłego", to nie ulega wątpliwości, że jego zespołem klimaksowym jest las, a ponieważ najczęstszym i najaktywniejszym dynamicznie jest w tym obszarze las dębowo-grabowy, przeto ten zespół (Querceto-Carpinetum podolicum) należy uznać tu za zespół klimatyczny. 

Fiołek przedziwny Viola mirabilis

Podole pokuckie w swej wschodniej, stepowej części jest dziś prawie bezleśne, jednakże, jak to wykazałem wyżej, las wyginął tu nie ze względów ogólnoklimatycznych, lecz prawdopodobnie z przyczyn natury edaficznej, i dlatego las dębowy (Quercetum podolicum) jest tutaj teoretycznie klimaksem, zaś jego faktycznie występującym w terenie paraklimaksem (w sensie R. Tüxena 1930) jest w tym obszarze zespół łąkowo-stepowy Caricetum montanae. W ostatnim wreszcie podokręgu podolskim, t. j. na zachodniem Podolu pokuckiem, klimaksem jest również dąbrowa podolska (Quercetum podolicum). Powyższe ujęcie klimaksów podolskich jest hipotezą naukową, którą dalsze badania poprą lub obalą. 

Klimaksy leśne na Podolu wg prof. W. Szafera

Dąbrowa podolska Quercetum podolicum nie ma odpowiednika wśród dąbrów Europy zachodniej, gdyż występujące tam zespoły lasów dębowych noszą charakter zespołów kwasolubnych (acidofilnych, J. Braun-Blanquet, 1932), i dlatego połączono je tam w związek Quercion roboris-sessiliflorae. Żyjąc w odmiennych warunkach klimatycznych Podola, zbliża się Quercetum podolicum swym składem florystycznym z jednej strony do asocjacyj leśnych Acereto-Fraxinetum podolicum i Querceto-Carpinetum podolicum, z któremi łączą go stadja przejściowe, z drugiej zaś strony bezpośrednio lub przez zarośla podolskie (Prunetum fruticosae) zbliża się dąbrowa podolska do grupy zespołów stepowych (Caricetum montanae, Caricetum humile ii.). 

Przytulia Schultesa i barwinek pospolity i czemuż to Profesor grądu  w Quercetum podolicum nie obaczył?

Dlatego to nie można tego zespołu zaliczyć do zachodnioeuropejskiego związku Quercion roboris-sessiliflorae, lecz do związku Quercion pubescentis. Wyraźnie zaznaczam, że zespół dąbrowy podolskiej nie jest spokrewniony ani z zespołem Quercetum medioeuropaeum, który występuje na glebach lepszych w Polsce środkowej i północnej (np. w puszczy Sandomierskiej i w puszczy Białowieskiej, J. Braun-Blanquet 1932 i J. Klika 1930), ani też z zespołem Tüxena Querceto-Betuletum, rozpowszechnionym również w środkowej i północnej Polsce na glebach jałowych. Quercetum podolicum jest zespołem leśnym, szeroko rozpowszechnionym na płycie wyżyny podolskiej, z wyjątkiem wznoszących się ponad nią grzbietów i wzniesień; przyjąć też można, że jego dzisiejszy stan posiadania na Podolu został znacznie uszczuplony odwieczną tutaj gospodarką człowieka, i to zarówno pasterstwem jak karczunkiem. 

Okrzyn szerokolistny Laserpitium latifolium, ale nie z Halilei lecz Gołogór

Gatunki charakterystyczne dla Quercetum podolicum: Asperula tinctoria, Agrimonia pilosa, Agrimonia odorata, Chrysanthemum corymbosum, Cimicifuga foetida, Crepis praemorsa, Cucubalus baccifer, Euphorbia angulata, Ferulago silvatica, Gallium cruciata, Inula salicina, Luzula pallescens, Lathyrus silvester var. platyphyllus, Laserpitium latifolium, Lysimachia punctata, Mellttis melissophyllum, Potentilla alba, Pulmonaria mollisima, Vicia pisiformis, Trifofolium alpestre, Trollius europaeus.

Kokoryczka szerokolistna Polygonatum latifolium  (obecnie w Polsce nie rośnie)
W  szaferowskiej tabeli Quercetum podolicum częsta, ale może niewierna, więc niecharakterystyczna?

Źródło tekstu: Szafer Władysław Las i step na zachodniem Podolu. Kraków 1935