Hitler, Stalin i kok-sagiz

Prawie rok temu pisałem tutaj o nowowiejskim dworze i rodzinie Wiktorów. Nie tak dawno udało mi się zdobyć i przeczytać doskonały memuar profesora Andrzeja Wiktora - „Życie z przyrodą w tle”. Sięgnąłem po książkę zachęcony bliską mi proweniencją Autora (również pochodzę z Nowej Wsi Czudeckiej tyle, że ja chłop z chłopów jestem , a on pan z panów). Znalazłem natomiast nie tylko bardzo miłe i ciekawe wspomnienia z rodzinnych stron, bliskich również mojemu sercu, ale nader ciekawą literaturę o charakterze przyrodniczo-podróżniczym. Jest to także ciekawy dokument kariery zawodowej naukowca w czasach PRL. Jedyny zarzut, który chciałbym wnieść do tego udanego dzieła to to, że powinno być przynajmniej trzy albo cztero tomowe. Wątki nowogwinejskie i chińskie  nadają się bez wątpienia na osobną książkę. 

Z tegoż tomu pozwalam sobie zamieścić tutaj interesujący dla botanika passus dotyczący realiów okupacyjnych:

Niemcy wymyślali coraz to nowe ograniczenia, nakazy i zakazy. Przykładem były nie tylko różne rekwizycje. Ojcu nakazano np. uprawiać koksagiz. Była to jakaś roślina podobna do mniszka lekarskiego, mająca korzeń bogaty w mleczko. Z tego soku podobno można było robić gumę, surowiec strategiczny, potrzebny Niemcom. Roślina ta pochodzi bodajże z Kaukazu i nasz klimat jej nie służy. Odmowa wykonania polecenia byłaby sabotażem i w najlepszym przypadku groziła za to utrata majątku lub narzucenie administratora niemieckiego. Takim administratorem zwykle bywał jakiś Volksdeutsch, a wiadomo czym to się kończyło. Zawsze znalazła się kanalia, przez Polaków uznawana za zdrajcę, a przez Niemców za człowieka niepewnego. Taki Volksdeutsch, chcąc zdobyć zaufanie swoich mocodawców i uzyskać profity, był nadgorliwy i tym samym bardziej niebezpieczny niż wielu Niemców. Koksagiz rosnąć nie chciał, sezon wegetacji w naszych okolicach był dla niego zbyt krótki. Ojciec, doświadczony rolnik, wpadł na pomysł i wysiał roślinę w prymitywnych inspektach, a później kazał przeflancować na eksperymentalne pole. Koksagiz ładnie się rozwinął i nawet zakwitł, tyle że oberwany przy flancowaniu korzeń palowy już się nie wykształcał, a w jego miejscu pojawiał się rachityczny pęczek korzonków przybyszowych. Roślina rosła, ale na uzyskanie kauczukowego mleczka trudno było liczyć. Wpadające znienacka kontrole z niemieckiego wydziału rolnictwa stwierdziły ewenement koksagiz w Nowej Wsi rośnie. 

Dwór Wiktorów w Nowej Wsi

Któregoś słonecznego dnia nad dworem zatoczył koło mały samolot na szczudłowatych kołach, tak zwany Storch (po niemiecku bocian) i usiadł na pobliskiej łące. Sensacja. Pobiegliśmy z kolegami mniemając, że Niemcowi przydarzyła się jakaś awaria. Z samolotu wytoczył się już niemłody oficer. Miał trochę inny mundur niż używany w znanych mi formacjach wojskowych, ale jak każdy generał, na spodniach miał czerwone lampasy i na naramiennikach złote „precle". W tym czasie już dobrze się wyznawałem na wojskowych stopniach. Generał kazał się zaprowadzić do Gutsbesitzer'a to znaczy właściciela majątku. Zaprzęgnięto konia i ów dygnitarz wraz z ojcem pojechał oglądać koksagiz. Obejrzał pole. Wyrwał jedną roślinę, później drugą i dokładnie ją oglądnął. Korzenia palowego nie było. Popatrzył na ojca i pyta; przeflancowane? Nie było, co gadać widać, że znał się na rzeczy. Ojciec przytaknął i stwierdził: kazali uprawiać, a roślina rosnąć nie chciała, więc kazałem przeflancować. Generał więcej nie pytał. Wsiadł do bryczki i kazał się odwieść do samolotu. Ojciec w rozmowie wyraził opinię, że obaj wiedzą, iż z całego eksperymentu gumy nie będzie. Zapytał, gdzie w tym jest jakikolwiek sens? I tu stała się rzecz niebywała. Niemiec przyjrzał się ojcu i powiedział: „a myśli pan, że jeśli trochę ludzi zajmujących się tym procederem przeżyje wojnę, to nie ma znaczenia"? Opowiadał mi to mój ojciec jako jeden z nielicznych zaobserwowanych przykładów, że wśród Niemców trafiali się czasem także nie naziści. W dodatku mający odwagę wypowiedzieć wobec Polaka taki pogląd jaki powyżej opisałem. Później o akcji koksagiz więcej nie słyszałem. 

A to nasz zwykły-niezwykły mniszek pospolity, który skupia podobno coś koło tysiąca gatunków ;-)

Mniszek kok-sagiz (Taraxacum kok-saghyz ) to bliski krewny naszych mniszków zwanych popularnie dmuchawcami. W stanie dzikim rośnie w Azji Środkowej w Kirgistanie, południowo-wschodnim Kazachstanie oraz w zachodnich krańcach Chin. Oba totalitarne reżimy hitlerowski i stalinowski gwałtownie potrzebując kauczuku do celów wojennych chwytały się różnych środków. 

Historię niemieckiego mniszka opowiedział profesor Wiktor. Historia mniszka radzieckiego rozpoczęła się w 1930 roku kiedy to ukraiński botanik Michaił Kotow rozpoczął poszukiwania wśród gatunków sowieckiej flory roślin o właściwościach kauczukodajnych. Okazało się, że najlepiej się do tego nadaje kok-sagiz, który w warunkach naturalnych w Azji Środkowej, wykazywał w korzeniach zawartość do 14% gumy. Od 1933 roku, na specjalne zamówienie rządu rozpoczęto w europejskiej części ZSRR hodowlę Taraxacum kok-saghyz na skalę przemysłową. Niestety w tych odmiennych od naturalnych warunkach ilość kauczuku spadała do 6%. Jednak ponieważ hasło armaty zamiast masła w wersji guma zamiast mąki w tym gorącym okresie było obowiązujące, stale poszerzano uprawy mniszka kosztem tradycyjnych upraw ukraińskich czarnoziemów. W efekcie w 1954 roku (kiedy to rozpoczęto produkcję kauczuku syntetycznego) kok-sagiz porastał ponad 7 tys. ha. Kołchoźnicy nienawidzili tych upraw gdyż były bardzo pracochłonne i nie dawały widocznych korzyści. 

Kołchoźnica z rejonu żytomierskiego sprawdza jakość korzeni kok-sagizu 1950 rok: źródło: http://cripo.com.ua/print.php?sect_id=5&aid=199505

Do podrzeszowskiej wsi kok-sagyz, ale już na mniejszą skalę wrócił w latach pięćdziesiątych za sprawą zapalonego ogrodnika i dyrektora czudeckiego liceum Władysława Woroszyńskiego. W przyszkolnym ogródku miczurinowskim rosły takie egzotyczne rośliny jak: ryż, sorgo, dynia oleista i pomidory argentyńskie. Wydawałoby się, że definitywny koniec kauczukodajnego mniszka nastąpił w latach 60. ubiegłego wieku, kiedy to szkolny ogródek zarósł chwastami, a później przyjechały spychacze i ogród zamienił się w kort tenisowy.

Jednak całkiem niedawno mniszek kok-sagyz wrócił do łask. Ponieważ kauczuk naturalny ma dużo lepsze właściwości w zakresie oporów toczenia i właściwości poślizgowych niż kauczuk syntetyczny, znów poszukuje się alternatyw dla drogiego brazylijskiego kauczukowca (Hevea brasiliensis). Badania w tym zakresie prowadzą spółki Sumitomo Rubber Industries, jak też Continental AG.