Zamek w Hoszowie

Krzyż upamiętniający bitwę pod Hoszowem na Przełęczy nad Żłobkiem (635 m n.p.m.)

Bogdan Augustyn w dwudziestym drugim numerze "Bieszczada" przypomniał o "Pozostałościach dworskich założeń obronnych w Bieszczadach i na Pogórzu Bieszczadzkim". Jednym z opisywanych obiektów jest zamek w Hoszowie, gdzie opatrzono rany konfederata barskiego Franciszka Pułaskiego, ciężko rannego w bitwie pod Hoszowem 8 sierpnia 1769 roku. Bitwa była krwawa i chociaż jak wieść niesie, zwycięska dla Polaków, to okupiona dużymi stratami (poległo 37 powstańców i 31 Moskali). 

Widok "na zamek" od północy - zadrzewione wzgórze, na którym stał zamek w centrum kadru

Franciszek Pułaski herbu Ślepowron, rotmistrz przemyski konfederacji barskiej, przetransportowany na zamek w Lesku, zmarł z odniesionych ran dziesięć dni później. Zamek hoszowski miał być w odwecie spalony przez Rosjan i popaść w ruinę. Faktem jest, że na mapie topograficznej Galicji sporządzonej przez  Fryderyka von Miega dekadę później, na miejscu dawnego zamku widać zabudowania folwarczne. Te wydarzenia były długo pamiętane przez potomnych i wspominane w dziełach literackich Zygmunta Kaczkowskiego (Murdelio) i Wincentego Pola. Posłuchajmy opowieści tego ostatniego, który po siedemdziesięciu latach od bitwy, ślady pobojowiska przyjechał oglądać.

Tablica pamiątkowa poświęcona konfederatom na Przełęczy nad Żłobkiem

Nad miasteczkiem Liskiem, leżącem w cyrkule sanockim, wznosi się kamień ogromny dziwacznego kształtu, zwany Kustryniem. W tej okolicy, gdzie wszystkie góry lasem lub ornemi obszarami są pokryte, sprawia widok nagiego kamienia niespodziewane wrażenie, jakoż okazało się to i u ludu, bo podanie miejscowe połączyło z Kustryniem różne, dziwaczne powieści. Pod Kustryniem ciągnie się bity gościniec i odsłaniając w biegu swym po jednej i po drugiej stronie rozległe widoki, spuszcza się zwolna do Uherec, wioski, niegdyś, jak całe te dobra uhereckie, należącej do rodziny Mniszchów, a pamiętnej mieszkaniem Maryny Mniszchówny i Dymitra Samozwańca. Uherce leżą częścią w równinie stykającej się z równiną Sanową, częścią są oparte o pasmo gór, które ciągnąc się ku wschodowi, tutaj swój początek bierze, przestrzeń mil kilku zalega, a zwane jest Żukowem. Jałowy Żuków miał być przed laty cały lasem pokryty i wtenczas piękny musiał mieć pozór, dzisiaj wykarczowany prawie do szczętu, tu i ówdzie tylko jeszcze obrosły, świeci gliniastemi wyrwami i nagimi stoki, od południa i północy stromo w potoki spadającemi. 

Widok na znów zalesione niegdyś "jałowe" pasmo Żukowa z miejsca po zamku

Na grzbiet Żukowa przypada linia, która biorąc się na Leszczowate, poza Wisznię Sądową Lwów i Winnickie góry ku Wołyniowi, jest działem wód z jednej strony w Czarne, a z drugiej w Bałtyckie morze płynących. To pasmo gór ciągnie się od Uherce, ponad Olszanicą, Stefkową, Ustianową, Równią, Hoszów i Raby, a kończy się we wsi Źołobku, która z podobieństwa do żłobu tę nazwę nosi i z lasami łumiańskiemi granicząc, jest zarazem jedną z granicznych wiosek ziemi sanockiej. 

Widok "z zamku" w kierunku Zadwórza i miejsca bitwy konfederatów

W tamtej to stronie będąc dla zwiedzenia pobojowiska w Hoszowie, gdzie Franciszek Puławski był rannym, poznałem starego bardzo człowieka z Rab sąsiednich, który podług powszechnego zdania nie miał już sobie rówiennika w całem państwie hoszowskiem. Jak sam mówił, miał już przeszło 100 lat, przygłuchły trochę, lecz jeszcze bardzo przytomny, rzeźwy i pewnego spojrzenia. Opowiadał nam o różnych pamiętnych zdarzeniach, których naocznym był świadkiem, z wielką dokładnością, a rozochociwszy się, mówił o losach swojej, już dawno pomarłej rodziny i o nieszczęściach wioski. 

Widok "z zamku" w kierunku cerkwi w Hoszowie
(nieco po lewej od hoszowskiej, widać też punkcik cerkwi w Jałowem)

Kiedyśmy cerkiew mijali, wskazał na jesion obok niej stojący, który niegdyś ogromnym drzewem być musiał, jak po grubości jego sądzić można było, dziś pozostała z pnia samego tylko jedna połowa kory, która na parę sążni wysokości się wznosząc, kilka u góry  u góry ma gałązek zielonych. Wskazał na drzewo i rzekł: — „Widzicie to drzewo? Oj nie darmo ono tak zmarniało, bo kiedy Tatary sioła palili, podciął je był Tatar, otóż i wybolało z tej strony. Bo już taka twarda zatruta wiara w tych Tatarach, że się nie tylko człowiek nie obaczy, gdy go skaleczą, ale nawet i drzewinie szkodzi. Miałem ja babę co w mojej chyży (chacie) umarła, ona to wiele bywało, gadała mi o tych Tatarach, bo była u nich w niewoli; dawno jej to się już zmarło, będzie może lat 50 temu albo i więcej, a ja to już takiego rodu, co długo żyją. Otóż ona powiadała, że tutaj na górze stał zamek w Hoszowie, a i ja go jeszcze zapamiętam. Tamto bywało, chowali się ludzie za wojen, albo też po lesie. 

Ślad po obwałowaniach zamku na lidarowym NMT z Geoportalu

Zamek był setny, a przed górką i był most na łańcuchu i po dziś dzień są tam jeszcze piwnice. Było to jakoś z południa i bydło pędzono w pole, aż tu od Ustrzyk wpadli Tatary! Strach Boży! Strach Boży! Pan zamknął się w zamku i bił na nich, ale ludzie byli w polu przy robocie; otóż nie zdołali uciec, ani bydła w lasy pozaganiać. Zamku nie dobyli Tatary i dopiero za konfederacyi zgorzał; ale z Hoszowa i Rabego tylko trzy chyże zostały. Na popiół wszystko spalili i zjedli, cerkiew zrabowali, dobytek i ludzi, a już najbardziej białą czeladź garnęli łakomo i gnali w Tatarszczyznę.

Wincenty Pol: Obrazy z przeszłości. Tońka (Powieść góralska). "Przyjaciel Ludu" R. 5 1838 nr 22.

Widok na miejsce po hoszowskim zamku od strony południowo-zachodniej