Sic transit gloria mundi albo Bircza okiem szlachcica

Pałac Humnickich w Birczy

Fragmenty pamiętnika Jana Porembalskiego (1875-1965) "Wspomnienia z birczańskiego" z 1942 roku. Zachęcam do przeczytania całości maszynopisu dostępnego w Podkarpackiej Bibliotece Cyfrowej tutaj>). Osobiście poruszył mnie fragment jak to Tyszkowscy z Huwnik, którzy posłowali przez długie lata z powiatu Dobromilskiego głosy wyborców zdobywali, chociaż żaden z nich nie zabrał nigdy głosu w parlamencie, ani w sejmie. Obraz Pogórza Przemyskiego przed wiekiem z punktu widzenia polskiego ziemianina obdarzonego zmysłem krytycznej obserwacji i nie pozbawionego sarkazmu.

W Małopolsce wschodniej, u progu bezkresnych zdawałoby rubieży dawnej Rzeczypospolitej, leży Bircza. Tło jej, jakże malownicze, stanowią wdzięczne podkarpackie wzgórza, grube bogate lasy i rzeczka mała - choć w okresie wiosennych roztopów i letnich powodzi - groźna Stupnica.

Nazwa ziemia birczańska, obejmuje miasteczko Birczę i dziewięćdziesiąt jeden gmin (w dzisiejszym znaczeniu gminy to po prostu miejscowości) wchodzących w skład danego starostwa birczańskiego. Przed rozbiorami, Bircza wraz z okolicą, należała do ziemi przemyskiej i jako taka podlegała przemyskiej kasztelanii. Rozbiory oddały ją pod rządy monarchii Habsburskiej. "Łaskawość” Jego Cesarsko- Apostolskiej Mości, podniosła Birczę do godności starostwa.

Potem nadszedł straszny rok 46-ty. Chłopi oblegali dwór w Birczy. Ówczesnemu właścicielowi panu Kowalskiemu przyszli w pomoc mieszczanie i czeladź dworska. Chłopów pędzono aż do Piątkowy. Wielu z nich potopiło się w Stupnicy.

W latach osiemdziesiątych XIX stulecia, Bircza to typowy galicyjski partykularz, pełen zalet i wad, uśmiech wyrozumienia budzących. Miasteczko małe, prowincjonalne, ale stare, nie pozbawione tradycji, powstało ze wsi zwanej Nowobród. W epoce jagiellońskiej, należało do Bireckich, którzy od niej nazwisko swe wzięli. Możny ten ród, wywodzący się z pnia Gozdawitów, jeden z Humnickimi, Balami i Dydyńskimi, rychło nadał małej górskiej miejscowości charakter miejski. Niemało też dla rozwoju miasteczka i okolicy przyczynił się klasztor, którego ruiny w pobliskim Korzeńcu do dziś dnia istnieją (sic! – czy ktoś coś słyszał na ten temat?). 

W czasach, które opisuję, Bircza przeżywała kres swojej "powiatowej świetności”, gdy władze austriackie przeniosły starostwo do Dobromila. Degradacja nastąpiła w roku 1876, za staraniem najpierwszej w okolicy rodziny Tyszkowskich. Tego tak ważnego dla Birczy wydarzenia już nie pamiętam, ale pamiętam dobrze kilku urzędników, którzy po przeniesieniu z Birczy odetchnęli. Gdy mi pokazano te lokale, w których mieściło się starostwo i rada powiatowa, gdy mi opowiadano, że starosta mieszkał w dworskiej oficynie, a komisarz na folwarku w Starej Birczy, nie dziwię się, że urzędnicy stąd uciekli. Od tego czasu jednak zaczął się powolny upadek Birczy. 

Za moich młodych lat był w Birczy sąd powiatowy z dwóch sędziów złożony, poczta, szkoła, dwie parafie-polska i ruska, urząd podatkowy i straż skarbowa, wreszcie notariat i apteka. 

Kościół pw. św. Stanisława Kostki w Birczy

…

Po przejściu na emeryturę zamieszkał generał (Stanisław Ritter von Kowalski 1837-1908 klik>) w Birczy z siostrą Augustą, która w późniejszym już wieku wyszła za mąż za starego magnata czeskiego, ordynata na majątku Schönbach hrabiego Zetwitza. Po krótkim pożyciu małżeńskim owdowiała i wróciła do swego rodzinnego domu. Pani Augusta, bogato wyposażona przez męża przywiozła do Birczy wspaniałe zastawy stołowe, srebra, kryształy, zaprzęgi i sprzęty, przywiozła też zwyczaje zupełnie odmienne od panujących w szlacheckich domach. 

W sali jadalnej, której ściany zdobiły pyszne trofea myśliwskie zasiadano do obiadu zachodnim zwyczajem o godzinie szóstej. Trzech służących gotowych na każde skinienie, uwijało się po sali; a za panem generałem stał lokaj wołany przez niego : "Michajło duraku". 

Balkon z herbem właścicieli pałacu

Dwór był obszerny kilkunastopokojowy, architektury dość pospolitej, gdy zaś dostawiono za czasów generała od strony wjazdu dwie baszty, zyskał na okazałości i nazywano go odtąd "Chateau Bircza”.

W jednej z tych baszt wisiały obrazy malowane przez malarzy bawiących chwilowo w Birczy. Jeden z nich, pędzla Jarosiewicza, przedstawiał pana Stanisława w pięknym generalskim mundurze, z którym to ubiorem nie rozstawał się pan Kowalski.

Na to piękne umundurowanie składały się: granatowa bluza zwana "Atyllą", z bogatym złotym szamerunkiem, czerwone spodnie, węgierskie buty i nade wszystko najwspanialsza burka również bogato szamerowana. Duży obraz malowany przez Bieszczada, przedstawiał scenę z Potopu, w której występuje Roch Kowalski. Generał żartobliwie mówił, że to jego protoplasta. Wisiały też jakieś inne obrazy.

Dom otaczał park niewielki, lecz starannie utrzymany. W nim mnóstwo kwiatów i cienista kręta aleja prowadząca do wielkiej altany. Na środku obsadzonego kwiatami basenu, biła wysoko fontanna, z drugiej strony przy wejściu na werandę stał szpaler drewek cytrynowych w wazonach. 

W takim otoczeniu, mieszkali sobie spokojnie i żyli szczęśliwie siostra z bratem. Pani Augusta dla wszystkich jednakowo uprzejma, ubrana czarno lub biało.- innych sukni nie uznawała - odznaczała się niezwykłym taktem, wesołością i pogodą. Dla młodzieży urządzała stale bale, wieczorki, proszone obiady, wycieczki i przejażdżki. Nie dziwnego, że młodzież przepadała za nią. Na zabawach bywali: pani Kantowa Dydyńska z córką Cesią, pan Pohorecki z Dydni, Zdzisławowie Nowosieleccy, Pragłowscy z Paszowej, Balowie, Kozłowscy z Lipy, Janiszewscy z Malawy. Podolscy z Żochatyna, Ponińscy, pani Łosiowa ze Lwowa, Jurystowscy, panny Zatwitz z Czech, Löflerowie z Pracówki, panna Białobrzeska- Wierzbicka z Ropienki -późniejsza pani Lewandowska i wreszcie moi rodzice. 

Pani Augusta miała pasję kojarzenia małżeństw i czasami jej się to udawało. Kazała nawet posadzić ogrodnikowi koło domu krzewy kaprifolium, bo podobno woń tego kwiatu miała rozbudzać między młodymi sympatię.

…

Innym znów razem, będąc w Przemyślu, przejeżdżał między magistratem, a dziś już nie istniejącym odwachem. Wartownik zobaczywszy generała krzyknął przeciągle zgodnie z obowiązującym regulaminem: „Geweeeehr heraaaus" i salutował , wyprężony jak struna. Na ten znak wybiegła cała warta wraz z oficerem, który zakomenderował: "Chwyć broń, na ramię broń, w prawo patrz," przy czym trębacz trąbił marsza generalskiego. Konie szły wolno , generał salutował uprzejmie żołnierzy, ale w tym momencie zakręciło, mu się w głowie (albowiem był pod wpływem gdyż nadużywał) i wypadł z powozu na ulicę. Po tym zajściu nie wolno już było nosić munduru panu Stanisławowi i mundur ten dopiero do trumny generała ustroił. 

Dla mnie i mojej rodziny zachował pan Stanisław do końca życia jak najlepszy stosunek. Jako mój opiekun po śmierci mego ojca okazywał mi wiele serca i ten stosunek nie zmienił się nawet wtedy, gdy byłem już dojrzałym człowiekiem. 

Będąc starym kawalerem zapisał cały swój duży majątek- synowi swego ulubionego furmana Stanisława Kociuby, którego przed śmiercią adoptował. Postanowienie to rozeszło się lotem błyskawicy po całej okolicy i wywołało wiele komentarzy. Komentowali je ci zwłaszcza, którzy mieli sperandę na dziedziczenie. Stary Kociuba objął rządy w Birczy i wraz z całą rodziną przeszedł na obrządek rzymsko-katolicki, co w naszych stronach jest synonimem polskości.

Według strony Archiwum Państwowego w Przemyślu klik>

Jan Porembalski urodził się w 1871 roku w Pawłosiowie koło Jarosławia jako syn właściciela ziemskiego Jana i Karoliny Serednickiej. Lata dzieciństwa spędził w rodzinnej Rudawce koło Birczy. W wieku dziesięciu lat wyjechał do Przemyśla. W latach 1882-1890 uczęszczał do tutejszego gimnazjum, gdzie zdał maturę w 1889 r. Jako jednoroczny ochotnik wstąpił do C.K. 10 Pułku Piechoty w Przemyślu. Ze służby wojskowej został zwolniony po dziesięciu miesiącach ze względu na zły stan zdrowia. W okresie 1891-1895 studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Po ukończeniu studiów w latach 1896-1898 mieszkał w Samborze, gdzie w tamtejszym sądzie odbywał służbę przygotowawczą (auskultanta). W 1896 roku ożenił się z Haliną Podolską, córką właściciela Borownicy koło Birczy. Dwa lata później został mianowany adiunktem w Starej Soli koło Sambora. Od maja 1905 do 1908 roku pracował w C.K Sądzie Powiatowym w Lesku najpierw sprawując funkcję sędziego, później zastępcy naczelnika sądu. W 1908 roku przybył do Przemyśla, gdzie w C.K. Sądzie Obwodowym sprawował funkcję sekretarza a od 1910 r. sędziego powiatowego. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku pracował również jako sędzia w Sądzie Okręgowym w Przemyślu. W czasie walk polsko-ukraińskich o Przemyśl w listopadzie 1918 r. ochotniczo wstąpił do Miejskiej Straży Obywatelskiej, w której razem z rzemieślnikami i robotnikami pełnił służbę, ochraniając mienie i obywateli miasta Przemyśla. W okresie międzywojennym był działaczem katolickim i narodowym. W 1939 r. będąc już na emeryturze jako wybitniejszy działacz regionalny Stronnictwa Narodowego kandydował w wyborach do Rady Miejskiej w Przemyślu (21 V 1939 r.). Jednakże sanacyjne władze unieważniły 4 listy, na których był m.in. Jan Porembalski. Uczestniczył także w pracach społecznych Towarzystwa Szkoły Ludowej. Jan Porembalski zmarł w 1965 r. i pochowany został na Cmentarzu Zasańskim w Przemyślu.